جهان خاکستری

نمی­‌دانم چه‌قدر یورگوس لانتیموس را می­‌شناسید یا چند فیلم از آثار او را دیده‌­اید؛ اما این­‌ها سؤالاتی نیستند که بخواهم درباره‌شان پرگویی کنم و زیاد بنویسم. چرا؟ زیرا موضوع این جستار، تحلیل نگاه سینمایی لانتیموس نیست، بلکه قصد دارم در این نوشته موضوعی را با تکیه بر سینمای لانتیموس بیان کنم.

قبل از هر چه، بد نیست لانتیموس را به شما خواننده­ گرامی بشناسانم. یورگوس لانتیموس، کارگردان، نویسنده و تهیه­ کننده‌­ای یونانی است متولد سال ۱۹۷۳. پنجاه سن دارد و تا به امروز نُه فیلم ساخته است که آخرین اثرش، بیچارگان در مراسم ۲۰۲۳ مورد ستایش قرار گرفت و جوایزی هم به دست آورد. 

حالا اما این حرف‌ها را کنار می­‌گذارم و پرسش اصلی­ را می‌پرسم: جهان چه رنگی دارد؟

این سؤال پرسشی کلی و مبهم به نظر می­‌رسد و شاید بی­ مورد. حق دارید اگر این برداشت را کرده باشید؛ اما بگذارید سؤال­م را باز کنم تا بفهمیم­ش. بهتر است آن را به این شکل بپرسم: شما جهان و آدم ­های داخل­ش را با چه رنگی می­‌بینید؟ چه رنگی می­‌دانیدشان؟ آیا آدم‌ها برایتان در دو دسته­ٔ سیاه و سفید خلاصه می­‌شوند یا هر فردی برایتان رنگ مخصوص به خودش را دارد؟ همه در یک طِیف (مثلاً خاکستری) تعریف می­‌شوند یا با رنگ‌های متفاوت و متنوع؟ کدام نگاه درست­‌تر است (یا کلمه­‌های بهتر!) کدام نگاه واقعی و کاربردی­‌تر است؟ خوب! حالا به لانتیموس عزیزمان برمی­‌گردیم.

جهانی که یورگوس لانتیموس در فیلم‌هایش به تصویر می­‌کشد، خاکستری است؛ یعنی انسان موجودی صرفاً خوب یا صرفاً بد نیست. او نگاه مطلقی به انسان ندارد. همه مخلوطی از خوبی و بدی (یا هر دوگانهٔ­ دیگری) هستند. گویا همه­ شخصیت­‌های فیلم‌های او ویژگی مشترکی دارند و آن ویژگی خاکستری بودن‌­شان است. در جهانی که لانتیموس خلق می‌کند، هر اتفاق مثبت و منفی­‌ای از هر انسانی برمی‌آید. همه اشتباه دارند. تلاش می­‌کنند آن را جبران کنند حتی به شیوه‌های غلط. انسان­‌ها با وجود تفاوت­‌هاشان شباهت­‌های فراوانی هم با یکدیگر دارند. هر چه که باشد همه خاکستری هستند با شدت­‌های متفاوت.

هگل، فیلسوف بزرگ آلمانی، که نظریه­ دیالکتیک را مطرح کرده است، نقطهٔ اتکای خوبی است برایمان. طبق نظریه­ٔ دیالکتیک، هر دو نیروی متضاد (خوب/بد، قدیم/جدید و...)، هر تِز و آنتی‌تِزی به سنتز می­‌رسند، ترکیب می‌شوند و این چرخه تا همیشه ادامه پیدا می­‌کند. اگر این نظریه را بپذیریم، خاکستری بودن جهان را می‌­فهمیم. هر انسان مجموعه‌ای از نیروهای متضاد است و ترکیب آن­ها در رفتار بروز می‌­یابد. گاهی خوبیِ بیشتری نشان می­‌دهد از خود و گاهی بدی، اما هر انسان، صرفاً خوب یا بد نیست و این، همان نگاه لانتیموس است.

البته جهان لانتیموس جهان عجیب‌تری است. سینمایی‌ها به آن می­‌گویند رئالیسم جادویی. جهانی که همیشه عنصری راز­آلود و عجیب در آن پیدا می­‌شود. به طور مثال، در فیلم «بیچارگان»، علم تا حدی رادیکال پیشرفت کرده است. در فیلم «خرچنگ»، نظم عجیب، خشک و بی‌­احساسی در جهانِ همه­ شخصیت‌ها حکم­فرماست. در فیلم «سوگلی» تصویری از شخصیت اصلی نشان می­‌دهد که جدید و نامأنوس است، یا در فیلم «کشتن گوزن مقدس» یکی از شخصیت­‌ها قدرتی ماورایی دارد. جهان سینمایی لانتیموس، جهان تأمل­‌برانگیز و خاصی است، اما عنصر مشترک همه­ فیلم­‌هایش همین خاکستری بودن تمام شخصیت‌هاست.

نمی­‌دانم چه‌قدر شما با لانتیموس یا من هم­ نظر هستید اما به این موضوع فکر کنید: انسان­‌ها معجون متنوعی از هر ویژگی و احساسی­ هستند و به قولی، هیچ کاری از هیچ کسی بعید نیست. می­‌شود که بدترین انسانی که می­ شناسیم اخلاق خوبی هم داشته باشد و کار مثبتی هم بکند و بالعکس. آدم‌­ها سفید یا سیاه نیستند. با این نگاه می­‌شود انسان­‌ها را واقعی‌تر شناخت و با آن­ها عمیق‌­تر ارتباط گرفت. به شناخت­مان از خودمان هم کمک می­‌کند. باعث می‌­شود رفتارهای گاهاً متناقض­ خودمان و دیگران را بفهمیم و بهتر بتوانیم تحلیل کنیم. مگر ارتباط با دیگران موضوع کم اهمیتی است؟ پس به نظرم لازم است بهترین نگاه­ را درباره‌­ی ذات انسان انتخاب کنیم.

جهان خاکستری است و انسان هم موجودی خاکستری است. این تمام حرفی است که می­‌خواستم توضیح­ش بدهم و به عنوان کلام آخر، امیدوارم این جستار، شما را به فکر فروبرده باشد و البته یک نکته! فیلم­ های یورگوس لانتیموس را ببینید، ارزشش را دارد!

Lanthimos Yorgos

Poor things