اختلال «بیش‌فعالی، نقص توجه و تکانش‌گری» در بزرگسالان

یافته‌های علمی جدید درباره‌ی ADHD چه می‌گویند

این روزها بعید است کسی در شبکه‌های اجتماعی فعال ‌باشد و کلمه‌ی ADHD یا بیش‌فعالی را نشنیده‌باشد. در واقع هر دو، نام‌های ساده‌شده برای اختلال «بیش‌فعالی، تکانش‌گری و نقص توجه» هستند. همه‌گیریِ آشنایی با این مشکل باعث شده تعداد زیادی خود را درگیر آن بدانند و یا کسی را بشناسند که از این اختلال رنج می‌برد. در هر صورت، زندگی با ADHD با چالش‌های زیادی همراه است. دانش و آگاهی مرتبط با Attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) برای کسانی که با این چالش‌ها درگیر هستند به کنار آمدن با آن‌ کمک می‌کند و همچنین باعث می‌شود کسانی که این مشکل را ندارند درک درستی از وضعیت دوستان و نزدیکان‌شان داشته‌باشند.

این متن با هدف افزایش آگاهی درباره اختلال «بیش‌ فعالی و نقص توجه» تهیه شده‌است. برای این منظور، در ابتدا تاریخچه، نشانه‌ها و چالش‌های این اختلال روان‌شناختی به طور خلاصه توضیح داده می‌شود، سپس کارکردهای اجرایی به عنوان منبع مشکلات معرفی شده، به علت‌های شناخته‌شده‌ی اختلال اشاره می‌شود و در انتهای مقاله کمی با نحوه‌ی تشخیص و درمان ADHD آشنا می‌شوید.

تاریخچه، نشانه‌ها و چالش‌ها

تصویر کارتونی از کودک بیش‌فعال متخصصان از ابتدای دهه‌ی نود میلادی متوجه شده‌بودند که بعضی از کودکان مشکلات رفتاری خاصی دارند که با سن‌وسال‌شان تناسب ندارد. مثلاً بیش از انداره جنب و جوش دارند و نمی‌توانند آرام بگیرند، چیزهای مختلف به راحتی حواس‌شان را پرت می‌کند، تمرکز روی یک موضوع برای‌شان مشکل است و دست به اعمال ناگهانی و نسنجیده‌ای می‌زنند که انتظار می‌رود کودکی با سن و سطح هوشی مشابه عواقبش را بداند. تا مدت‌ها نام مشخصی برای این وضعیت وجود نداشت. در دهه‌های بعدی که انجمن روان‌پزشکی آمریکا در «راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی» (DSM)، وضعیت بیش‌فعالی را به رسمیت شناخت تصور می‌شد که تحرک و سر و صدای بیش از حد و تکانش‌گری (اعمال ناگهانی و نسنجیده) مهم‌ترین نشانه‌های بیش‌فعالی هستند. اما متخصصان در اواخر دهه‌ی نود میلادی متوجه شدند که این مشکل یک نشانه‌ی اصلی دیگر هم دارد: اختلال در توجه و تمرکز. هم‌چنین فهمیدند که بسیاری از افراد، در نوجوانی و حتی بزرگسالی با اختلال بیش‌فعالی، تکانش‌گری و نقص توجه (ADHD) دست و پنجه نرم می‌کنند.

تصویر کارتونی ازآشفتگی افکار در ADHD در بزرگسالانی که ADHD دارند مشکل اصلی مربوط به تحرک بیش از اندازه نیست. در واقع این نشانه‌ها معمولاً تا حدود چهارده‌سالگی مهار می‌شوند اما علامت‌های نقص توجه و تکانش‌گری باقی می‌مانند و باعث مشکلات جدی در روند زندگی می‌شوند. درست است که فعالیت‌هایی مثل مدیریت زمان، به خاطر سپردن اطلاعات، تعیین هدف، محاسبه‌ی ذهنی و برنامه‌ریزی تقریباً برای همه سخت است اما کسانی که با نقص توجه زندگی می‌کنند به قدری در این مهارت‌های ذهنی مشکل دارند که حوزه‌های مختلف زندگی‌شان آسیب جدی می‌بیند. از طرفی، تکانش‌گری با رفتارهای نسنجیده و تصمیم‌های عجولانه جنبه‌های زیادی از زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. تحقیقات نشان می‌دهند که افراد مبتلا به ADHD بیشتر از بقیه شغل عوض می‌کنند، از کار اخراج می‌شوند، جریمه می‌شوند و تحصیل را رها می‌کنند. لازم است بدانیم که اختلال «بیش‌فعالی، نقص توجه و تکانش‌گری» ربطی به هوش کم یا زیاد ندارد و افراد با هر ضریب هوشی ممکن است به این وضعیت دچار باشند.

کارکردهای اجرایی؛ منبع مشکلات

اختلال «بیش‌فعالی، تکانش‌گری و نقص توجه» نتیجه‌ی اشکال در سیستم تنظیم و هماهنگی مغز است که رفتار هدف‌مند را هدایت می‌کند. حتی برای هدف‌های کوچک مثل تصمیم برای شرکت در جشن تولد یک دوست، اطلاعات مختلف باید در کنار هم قرار بگیرند. مثلاً برای تصمیم راجع به رفتن به مهمانی باید کارهای ضروری، برنامه‌ها یا قرارهای قبلی، بودجه برای خرید هدیه، مسافت، ساعت جشن، و یا بقیه‌ی افراد حاضر در مهمانی را در نظر گرفت. علاوه بر این، برای به انجام رساندن این هدف، باید جلوی فکرها و رفتارهای نامربوط گرفته‌شود. مثلاً در لحظه‌ی حرکت پیتزا سفارش ندهیم، وسط راه برای غذا دادن به گربه‌ها توقف نکنیم و حرف نامناسبی در جمع نزنیم!

بنابراین برای حرکت به سوی هر هدفی اطلاعات زیادی باید در کنار هم قرار بگیرند و امیال مغایر با آن هدف مهار شوند. فرآیندهایی که این هماهنگی را انجام می‌دهند کارکرد اجرایی نام دارند. برنامه‌ریزی برای آینده، ایجاد نظم، یافتن راه حل، مدیریت زمان و حتی رفتار اجتماعی مناسب با یک‌پارچه کردن اطلاعات با استفاده از کارکردهای اجرایی ممکن می‌شود. نشانه‌های ADHD در بزرگسالی نتیجه‌ی نقص در کارکردهای اجرایی است و از این طریق زندگی شغلی، تحصیلی، اجتماعی و سلامتی افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

علت ADHD؛ دستگاه عصبی

تصویر اشیای کارتونی مختلف در مغز علت اصلی ADHD اشکال در رشد بخش‌هایی از مغز است که کارکردهای اجرایی را اداره می‌کنند. در بیشتر موارد این اشکال در خانواده و بستگان وجود داشته و از طریق ژن‌ها منتقل می‌شود. در بعضی موارد هم مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر و یا مقدار زیاد بعضی از هورمون‌ها در بدن مادر، رشد بعضی از نواحی مغز را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ابتلا به بعضی از بیماری‌های عفونی در دوران نوزادی هم می‌تواند در رشد قسمت‌های مشخصی از مغز اختلال ایجاد کند. در نتیجه‌ی این اختلال قسمت‌هایی از مغز دیرتر رشد می‌کنند، کوچک‌تر می‌مانند و اتصال‌های عصبی کمتری با بخش‌های دیگر برقرار می‌کنند.

اشکال در رشد و فعالیت بعضی از نواحی مغز تنها علت شناخته‌شده برای ADHD است. با این حال، شدت علائم و مشکلات تا اندازه‌ای به جامعه و محیط زندگی بستگی دارد. اگر زندگی کسی به تفکر و تلاش منظم و هدف‌مند زیادی احتیاج داشته‌باشد، ممکن است ضعف در کارکردهای اجرایی مشکلات زیادی برای او ایجاد کند. در حالی که احتمالاً ضعف در کارکردهای اجرایی برای شخصی که هدف‌های ساده‌تری را دنبال می‌کند با مشکلات کمتری همراه است.

تشخیص و درمان

کتاب «راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی» مرجع اصلی متخصصان برای اختلال‌های سلامت روان است. این کتاب راهنما برای تشخیص بیش‌فعالی و نقص توجه هجده ملاک، نه ملاک برای بیش‌فعالی و تکانش‌گری و نه ملاک برای نقص توجه، تعیین کرده‌است. بر اساس این ملاک‌ها، کسی به ADHD مبتلا است که از هر کدام از این دو دسته حداقل پنج نشانه را داشته‌باشد، نشانه‌ها به مدت شش ماه و در موقعیت‌های مختلف باقی مانده‌باشند و برای زندگی‌اش مشکل ایجاد کنند. اما ملاک‌های این کتاب برای تشخیص در کودکان طراحی شده‌اند و برای بزرگسالان چندان کارآمد نیستند. بنابراین پزشک‌ها و متخصص‌های سلامت روان با بررسی دقیق شکایت‌های بیمار و تاریخچه‌ی مشکل، درباره‌ی تشخیص بیماری او تصمیم‌گیری می‌کنند.

بعد از تشخیص و ارزیابی مشکل یا مشکلات، نوبت آموزش و آگاهی‌بخشی درباره‌ی ADHD، کارکردهای اجرایی و علت مشکل می‌رسد. این آگاهی به فرد کمک می‌کند افکار اشتباه و مخرب را تصحیح کند. مثلاً تصور بی‌ارزش، بی‌عرضه و یا بی‌اراده بودن در نتیجه‌ی پیامدهای ADHD بسیار رایج است و همین تصور منفی می‌تواند مشکلات دیگری را آغاز کند. درمان دارویی، موثرترین درمان برای اختلال بیش‌فعالی و نقص توجه است. داروهایی که برای ADHD تجویز می‌شوند عملکرد ناکافی بخش‌هایی از مغز را اصلاح می‌کنند. با این حال اصلاح فعالیت‌های عصبی الزاماً عملکرد فرد در زندگی را بهتر نمی‌کند بلکه توجه و تمرکز لازم برای فراگیری راهکارهای عملی و موثر به منظور مدیریت مشکلات را تسهیل می‌کند. روان‌درمانی شناختی-رفتاری و کوچینگ (مربی‌گری برای مدیریت مسائل زندگی) از جمله برنامه‌هایی هستند که به یادگیری و تمرین مهارت‌های مناسب برای مقابله با چالش‌های ADHD کمک می‌کنند. در نهایت تأکید می‌شود، استفاده از دارو به همراه یادگیری مهارت‌های مناسب، بهترین نتیجه را برای درمان اختلال «بیش‌فعالی، تکانش‌گری و نقص توجه» در بزرگسالان فراهم می‌کند.