جهانی شدن
بررسی پدیده جهانی‌شدن از دیدگاه آنتونی گیدنز
دنیای در حال تغییر
جهان اجتماعی ما پویا است. یعنی در هر زمان و مکان و با شرایط متفاوت، قابل تغییر است. تغییرات جهان اجتماعی انسان‌ها به عوامل متعددی مربوط است و همچنین این تغییرات، اندازه و شدت مختلفی دارند. دنیای کنونی ما نسبت به چند قرن اخیر شاهد تغییر و تحولات فراوانی، در زمینه‌های گوناگونی بوده است. کسی را نمی‌توان یافت که بگوید زندگی در حال حاضر، همانند صد سال پیش یا پنجاه سال پیش یا حتی همین ده سال پیش است. تغییرات اجتماعی در همه اعصار بوده است، اما در چند قرن اخیر با شدت و قدرت بیشتری همراه بوده است. یکی از پدیده‌هایی که هم باعث تقویت این تغییرات بوده است و هم خودش متاثر از این دگرگونی‌هاست، پدیده اجتماعی «جهانی‌شدن» است. در زمینه جهانی‌شدن نظرات و آثار زیادی وجود دارد؛ ما در این نوشته جهانی‌شدن را از منظر جامعه‌شناس بریتانیایی «آنتونی گیدنر» و کتاب جامعه‌شناسی او مورد بررسی قرار می‌دهیم.
با مثالی عینی از محیط پیرامون خود شروع می‌کنیم؛ فرض کنید وارد یک سوپرمارکت شده‌اید. محصولات و اقلامی که در مغازه مشاهده می‌کنید در نگاه اول پیامی را به شما نمی‌رسانند، اما با دقت بیشتر در محصولاتی که در آنجا وجود دارد متوجه می‌شوید که چقدر تنوع این محصولات زیاد است. شما می‌توانید در قفسه‌ها محصولاتی را ببینید که از نقاط مختلف جهان هستند. آناناس‌های هاوایی، سیب‌های آفریقای جنوبی، برنج‌های پاکستانی، قهوه‌های کنیایی، گوشت‌های نیوزلندی، محصولاتی که وقتی به مشخصات درج شده بر روی آنها دقت کنید، می‌بینید که از فرسنگ‌ها دورتر به دست شما رسیده‌اند و شما می‌توانید به راحتی آنها را تهیه کنید. چنین وضعیتی در سالیان گذشته، امری دور از انتظار بود. اما درحال حاضر با تغییرات و شرایط نوینی که پیش آمده است، این یک امر عادی است. مثال‌هایی از این دست را به وفور می‌توانید در زندگی خود مشاهده کنید. این تغییرات مربوط به همان پدیده مورد بحث ما، یعنی جهانی‌شدن می‌باشد.
جامعه‌شناسان از اصطلاح جهانی‌شدن برای اشاره به همین فرآیندها استفاده می‌کنند، فرآیند‌هایی که روابط اجتماعی و وابستگی متقابل جهانی را تشدید و تقویت می‌کنند. جهانی‌شدن سیمای ظاهری جهان و همچنین شیوه نگریستن ما به جهان را دگرگون می‌سازد. با داشتن دیدگاهی جهانی، ما اطلاع بیشتری از روابط و پیوندهایمان با مردم جوامع دیگر پیدا می‌کنیم. این موضوع باعث می‌شود که اعمال انسان‌ها در هر نقطه‌ای از جهان، با حساب و کتاب بیشتری صورت بگیرد، زیرا در جهان کنونی ما، هر عمل و اتفاقی در هر کجای این کره خاکی، تاثیرگذار بر بخش‌ها و نقاط دیگر خواهد بود. مشکلات محیط‌زیستی حال حاضر ما یکی از نمونه‌های مهم در این زمینه است. هیچ کشوری نباید با خودخواهی و منفعت‌طلبی، باعث آسیب دیدن محیط زیستی شود که متعلق به تمامی انسان‌هاست.
ابعاد جهانی‌شدن
مفهوم جهانی‌شدن کاربرد گسترده‌ای در مباحث مربوط به سیاست، تجارت و رسانه‌ها در طول همین چند سال گذشته پیدا کرده است. یک دهه پیش از این، اصطلاح «جهانی‌شدن» نسبتاً ناشناخته بود. امروز به نظر می‌رسد که این واژه ورد زبان همه است. جهانی‌شدن حاکی از این واقعیت است که همه ما در «یک جهان» زندگی می‌کنیم. به نحوی که افراد و گروه‌ها و ملت‌ها وابستگی متقابل بیشتر و بیشتری پیدا می‌کنند. جهانی‌شدن را اغلب فقط به عنوان یک پدیدۀ اقتصادی تشریح می‌کنند. در اینجا نقش اصلی به شرکت‌های فراملیتی (TNC) داده می‌شود که فعالیت‌های عظیم آنها مرزهای ملی را در می‌نوردد و بر فرآیندهای تولید جهانی و توزیع بین‌المللی کار سایه می‌اندازد. برخی هم به ادغام و یکپارچگی الکترونیکی بازارهای مالی جهانی و حجم عظیم جریان سرمایۀ جهانی اشاره می‌کنند و بعضی هم متوجه دامنه بی‌سابقه تجارت جهانی هستند که شامل طیفی از کالاها و خدمات است که بسیار وسیع‌تر از همه ادوار گذشته است. هر چند که عوامل اقتصادی جزء لاینفک جهانی‌شدن هستند، اما اشتباه است که تصور کنیم جهانی‌شدن فقط حاصل عوامل اقتصادی است. جهانی‌شدن با جمع آمدن عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به وجود می‌آید و در رأس همه، توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات است که سرعت و دامنه تعامل میان مردم سراسر جهان را تشدید و تقویت کرده، جهانی‌شدن را به پیش رانده است. برای مثال می‌توان برخی از مسابقات فوتبال جام‌جهانی یا وقایع خاص را مثال زد که به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات، چند میلیارد بیننده زنده در سراسر جهان دارند. یا برخی فیلم‌هایی که در یک کشور خاص ساخته می‌شود، اما بینندگان آن از سراسر جهان هستند. این نمونه‌ها و نمونه‌های دیگر نشان از رشد بی‌وقفه جهانی‌شدن دارند. همچین مبیّن آن هستند که جهانی‌شدن در ابعاد و حوزه‌های متعددی در حال وقوع است، نه صرفا در حوزه اقتصادی یا سیاسی.
عوامل موثر در جهانی‌شدن
شکوفایی ارتباطات جهانی به کمک پیشرفت‌های مهمی در فناوری و زیرساخت‌های مخابراتی جهان میسر شده است. در دورۀ پس از جنگ جهانی دگرگونی عمیقی در دامنه و شدت امواج مخابراتی به وجود آمده است. ارتباط تلفنی قدیمی که به سیگنال‌های آنالوگ که از طریق سیم و کابل و بـه کمک تبدیل‌های مکانیکی فرستاده می‌شد، جای خود را به سامانه‌های یکپارچه‌ای داده است که در آن مقادیر انبوهی از اطلاعات در هم فشرده و به صورت دیجیتالی ارسال می‌شود. فناوری کابلی بازده بیشتر و هزینه کمتری داشته است؛ توسعۀ کابل‌های فیبرنوری تعداد کانال‌های قابل انتقال را به نحو چشمگیری افزایش داده است. در کشور‌هایی که زیرساخت‌های بسیار توسعه‌یافتۀ مخابراتی دارند، خانه‌ها و اداره‌ها به چند طریق با دنیای بیرون درتماس هستند، از جمله با تلفن (تلفن ثابت یا همراه)، دستگاه‌های دورنگار، تلویزیون کابلی، پست الکترونیکی و اینترنت.
دو نفر که در دو سوی مختلف کره زمین هستند نه تنها می‌توانند در لحظه با هم گفت‌وگو کنند بلکه می‌توانند اسناد و تصاویر را نیز به کمک فناوری ماهواره‌ای برای یکدیگر بفرستند. استفاده گسترده از اینترنت و تلفن‌های همراه فرآیندهای جهانی‌شدن را عمیق‌تر و پرشتاب‌تر می‌سازد؛ تعداد افرادی که با استفاده از این فناوری‌ها با هم تماس می‌گیرند روز به روز بیشتر می‌شود و این کار در جاهایی انجام می‌گیرد که پیش از این منزوی و جدا افتاده یا فقط متکی به ارتباطات ضعیف سنتی بودند. هر چند که زیرساخت مخابراتی در همه جای جهان توسعه يكنواخت ندارد.
یکپارچه شدن اقتصاد جهانی نیز یکی از عوامل پیش برندۀ جهانی شدن است. برخلاف دوره‌های پیشین شالوده اقتصاد جهانی دیگر کشاورزی یا صنعت نیست. درعوض این شالوده به نحو فزاینده‌ای تحت استیلای فعالیت‌هایی در می‌آید که بی وزن و نامحسوس هستند. این اقتصاد بی‌وزن (weightless economy) اقتصادی است که در آن همۀ تولیدات و محصولات بر پایۀ اطلاعات استوارند. در اقتصاد بی‌وزن خبری از پروژه‌های فیزیکی و ملموس سنتی یا محصولاتی مانند مواد معدنی و فولاد و... نیست. سایت آمازون یا دیجی‌کالا در داخل ایران نمونه‌هایی از اقتصاد بی‌وزن هستند. همان طور که در مورد نرم‌افزارهای رایانه‌ای، تولیدات رسانه‌ای و تفریحی و خدمات اینترنتی صادق است. این بستر نوین اقتصادی با اصطلاحات گوناگونی وصف شده است، از جمله «جامعه پساصنعتی»، «عصر اطلاعات» و «اقتصاد معرفتی» که شاید امروز از همه رایج‌تر باشد. اقتصاد جهانی‌ای که در حال‌حاضر وجود دارد، تا حد زیادی نشان دهنده تغییرات در حوزه اطلاعات است. بسیاری از جنبه‌های اقتصاد امروزی از طریق شبکه‌هایی کار می‌کنند که حد و مرزهای ملی را در می‌نوردند. فعالیت‌ها و شرکت‌های تجاری برای آن‌که توان رقابت خود را در شرایط جهانی‌شدن از دست ندهند، به تجدید سازمان‌دهی خویش روی آورده‌اند و ماهیت انعطاف‌پذیرتر و سلسله مراتب کمتری پیدا کرده‌اند.
آنتونی گیدنز عوامل موثر دیگری بر جهانی‌شدن فزاینده را هم عنوان کرده است از جمله: تغییرات سیاسی (مانند سقوط شوروی و انقلاب‌های اروپای شرقی)، رشد مکانیسم‌های بین‌المللی و منطقه‌ای (مانند سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا) و سازمان‌های چنددولتی(IGO) و سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی(INGO).
تأثیر جهانی شدن بر زندگی ما
با اینکه جهانی شدن را غالباً به تغییراتی در نظام‌های بزرگ مثل بازارهای مالی جهانی، تولید و تجارت جهانی و مخابرات نسبت می‌دهند. آثار و نتایج جهانی شدن با همان شدت و نیرو در حوزه شخصی و خصوصی نیز احساس می‌شود. جهانی شدن چیزی نیست که فقط بیرون از زندگی شخصی ما حضور داشته باشد و در فاصله‌ای دور از ما عمل کند و ربطی به امور فردی نداشته باشد. جهانی شدن پدیده‌ای ملموس است که بر زندگی شخصی و خصوصی ما از جهات گوناگون تأثیر می‌گذارد. همراه با ورود تغییر و تحولات حاصل از جهانی‌شدن به محیط‌های محلی ما، خانه‌های ما و اجتماعات ما که از مجراهای غیر شخصی مثل رسانه‌ها، اینترنت و فرهنگ عامه پسند و همچنین از مجرای تماس‌های شخصی با افرادی از فرهنگ‌ها و کشورهای دیگر صورت گرفته است، زندگی‌های شخصی ما نیز، ناگزیر دستخوش تغییر و تحول شده است. جهانی‌شدن ماهیت تجربه‌های روزمره ما را از بیخ و بن تغییر می‌دهد. چون جوامعی که ما در آنها زندگی می‌کنیم دستخوش دگرگونی‌های ژرفی می‌شوند. این وضعیت ما را وادار به تعریف دوباره جنبه‌های خصوصی و شخصی زندگی‌هایمان می‌کند جنبه‌هایی مثل خانواده، نقش‌های جنسیتی، روابط جنسی، هویت شخصی، کنش‌های متقابل ما با دیگران و روابط و مناسبات ما با کار. جهانی‌شدن موجب تغییر ژرف نحوه اندیشیدن ما دربارۀ خودمان و روابطمان با دیگران شده است.
درنهایت باید خاطرنشان کرد که جهانی‌شدن در کنار همۀ فرصت‌ها و پیشرفت‌هایی که برای ما به وجود آورده است، مشکلات و مخاطراتی نیز به دنبال خود داشته است که خود جای بحث مفصلی دارد. در طول تاریخ نیز تغییر و تحولات جدید در جهان اجتماعی انسان‌ها، همیشه چالش‌های خاص خود را به همراه داشته است که در طول زمان حل شده‌اند.
منبع:
برای تهیه این نوشته از کتاب جامعه‌شناسی آنتونی گیدنز (ترجمه حسن چاوشیان، انتشارات نشر نی) استفاده شده است.
نظر یا دیدگاه خود را، راجع به این نوشته در این محل درج نمایید.