کلیشه‌های جنسیتی
این مقاله به بررسی باور‌هایی که در‌مورد جنس زن و مرد داریم، انواع آن‌ها، منشأ پیدایش، ضرر‌ها و فواید و در‌نهایت میزان اعتبار آن‌ها می‌پردازد.
مقدمه
بحث جنسیت و تفاوت‌های جنسیتی از دیر‌باز مورد علاقۀ پژوهشگران مختلف بوده‌است. گروه جنسیتی، از مهم‌ترین گروه‌های اجتماعی و یکی از ابتدایی‌ترین وجوه در شکل‌گیری هویت ماست. هر کدام از ما وقتی می‌خواهیم خودمان را معرفی کنیم، به جنسیتمان اشاره می‌کنیم. هم‌چنین، هر کدام از ما تصوری در‌مورد این‌که زنان و مردان چگونه هستند و چگونه باید باشند داریم. بسیاری از این تصورات بین افراد مشترک است. بعضی از این باور‌ها پشتوانۀ علمی قدرتمندی دارند اما برخی دیگر نه. اما با این وجود، تعداد زیادی هم‌چنان به آن معتقدند. این باور‌ها همان کلیشه‌های جنسیتی است که قصد داریم به تشریح آن بپردازیم. در این مقاله به چیستی کلیشه‌های جنسیتی، دسته‌بندی آن‌ها، علل پیدایش و صحت و سقم آن‌ها پرداخته شده‌است.
کلیشۀ جنسیتی چیست؟
کلیشۀ جنسیتی یا تصور قالبی جنسیتی (gender stereotype)، مجموعه‌ای از باور‌هایی است که ما دربارۀ رفتار‌ها و مشخصه‌های یک فرد صرفاً به دلیل تعلق وی به یک گروه جنسیتی (زن یا مرد) داریم، بدون این که تنوع ویژگی‌های فردی در بین اعضای یک گروه جنسیتی را در نظر بگیریم؛ مثلاً معتقدیم که همۀ پسر‌ها موی کوتاه دارند و اگر پسری موی بلند داشته باشد برای ما غیر‌متعارف است یا باور داریم که دختران در درس ادبیات و زبان‌آموزی از پسر‌ها موفق‌تر هستند و پسر‌ها در دروسی مانند ریاضی سبقت می‌گیرند. در این گونه باور‌ها، تفاوت‌های فردی مانند بهرۀ هوشی و علاقه را لحاظ نمی‌کنیم و فقط به عامل جنسیت توجه داریم؛ مثلاً ممکن است یک خانم هم بهرۀ هوشی بالاتر و هم علاقۀ بیشتر به ریاضیات داشته باشد اما معلم صرفاً به دلیل داشتن این پیش‌پنداشت که ریاضیات و مهندسی موضوعی مردانه است توقع کمتری از شاگرد دختر خود دارد و او را کمتر مورد تشویق قرار میدهد. در این مواقع است که کلیشه‌های جنسیتی می‌توانند آسیب‌زننده باشند. کلیشه‌ها در فرهنگ‌های مختلف متفاوت‌اند و به‌مرور‌زمان ممکن است دستخوش تغییراتی شوند. این باور‌ها معمولاً دربرگیرندۀ یک یا تعدادی از موضوعات زیر است که از هم تأثیر می‌پذیرند:
- خصلت‌های شخصیتی
- رفتار‌ها
- ویژگی‌های ظاهری
- علایق
- مهارت‌ها
- توانایی‌ها
- نگرش‌ها
- نقش‌های اجتماعی
تقسیم‌بندی کلیشه‌های جنسیتی بر‌اساس مضمون
کلیشه‌های جنسیتی دارای دو تِم کلی هستند: ارتباط و عاملیت.
ارتباط: این الگو از کلیشه‌ها، افراد را به دیگران معطوف می‌کند؛ یعنی کیفیت رابطۀ شخص با افراد دیگر مد‌نظر است که دربرگیرندۀ خصلت‌هایی مانند دلسوزی، مربیگری، اجتماعی بودن، برون‌گرایی، مهربانی، احساسی بودن، کمک‌رسانی و همدلی است و از نگاه کلیشه‌ای، به دختران/ زنان/ زنانگی پیوند داده می‌شود.
عاملیت: این دسته از کلیشه‌ها، مردم را به خودشان معطوف می‌کند و بیانگر سلطۀ شخص بر محیط خود است. حالتی از فعال‌بودن، برای دست‌یابی به یک هدف یا داشتن توانایی و قدرت اثر‌گذاری در محیط است. این تم، شامل صفاتی مانند جاه‌طلبی، رقابت‌جویی، بلند‌پروازی، جرئتمندی، استقلال، قدرت و اعتماد‌به‌نفس است که بیشتر با پسر‌ها/ مردان/ مردانگی تداعی می‌شود.
با این طرز نگاه، می‌توانیم بفهمیم که تقسیم نقش در جامعه به شیوۀ سنتی که در آن مرد نان‌آور خانه و زن خانه‌دار است از کجا پدید‌آمده. زن مهربان، کمک‌‌رسان و تربیت‌کننده است پس بهتر است در خانه بماند و از کودکان مراقبت کند و به تربیت آن‌ها بپردازد. حتی در‌رابطه با شغل‌هایی مانند مربی مهد‌کودک، تصور غالب ما این است که فقط خانم‌ها می‌توانند این کار را انجام دهند. مرد‌ها رقابت‌جو، جاه‌طلب و قوی هستند پس بهتر است در جامعه در‌آمد‌زایی کنند و فعال باشند که این به نفع جامعه هم هست.
کلیشه‌های جنسیتی چه آثاری می‌توانند داشته باشند؟
پژوهش‌ها نشان داده که برخی کلیشه‌های جنسیتی می‌توانند به افزایش احساس پذیرش فرد در جامعه کمک کنند. تعلق به یک گروه، عزت‌نفس را بالا می‌برد. در‌مجموع به نظر می‌رسد کسانی که خودشان را در قالب‌های جنسیتی موجود در اجتماع بتوانند بگنجانند، انسان‌های شاد‌تری هستند و از زندگی رضایت بیشتری دارند.
اما از طرفی دیگر، کلیشه‌ها آثار منفی هم به دنبال دارند. برای کسانی که نمی‌توانند خودشان را با این قالب‌ها و انتظارات جامعه تطبیق دهند، احساس سردرگمی و عدم‌پذیرش به همراه دارد. تعداد رو به افزایشی از افراد جامعه هستند که با جنسیت تعیین‌شده در هنگام تولد احساس همخوانی ندارند و بیشتر از دیگران با مشکلات مرتبط با سلامت روان دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. هم‌چنین باور‌هایی مثل «مرد که گریه نمی‌کند»، «زن باید زیبا باشد»، «زن از مرد ضعیف‌تر است» اعتماد‌به‌نفس افراد را تحت‌تأثیر قرار میدهد. تصورات قالبی جنسیتی هنگامی آسیب‌زننده هستند که ظرفیت‌های زنان و مردان را برای رشد توانایی‌های شخصی، دنبال‌کردن مشاغل مورد‌علاقه و تصمیم‌گیری در زندگی محدود کنند. تعصبات شدید به این باور‌ها منجر به تبعیض جنسیتی(sexism) هم می‌شود (مشابه مثالی که در‌مورد توجه کمتر معلم ریاضی به شاگرد دختر خود زدیم).
ریشۀ قالب‌های جنسیتی
اکثر افراد کم‌و‌بیش در‌مورد کلیشه‌های جنسیتی اطلاعاتی دارند. ممکن است نام علمی آن به گوششان نخورده باشد؛ اما مثال‌های فراوانی دیده و شنیده‌اند در‌عین‌حال، دربارۀ منشأ پیدایش این باور‌ها اطلاع زیادی ندارند. در‌مورد علل شکل‌گیری این تصورات سه دیدگاه را بررسی خواهیم کرد.
دیدگاه اول شامل نظریاتی می‌شود که مبنای شکل‌گیری کلیشه‌های جنسیتی را فرهنگ، تربیت و اجتماع می‌دانند. بر‌اساس این نظریات، والدین و خانواده، محیط مدرسه (همسالان و معلمان) و رسانه مهم‌ترین عواملی‌اند که در تشکیل تصورات قالبی جنسیتی تاثیر‌گذارند. علت انتساب ویژگی‌های ارتباطی به زن یا عاملیت به مرد، مشاهدۀ تعداد زیادی از زنان در نقش‌های مراقبتی و مردان در نقش‌های صنعتی و ریاستی است.
دیدگاه بعدی مجموعه‌ای از نظریاتی است که برخلاف دیدگاه اول، بر این باورند که تفاوت‌های جنسیتی و تصورات قالبی ناشی از آن، برخاسته از ویژگی‌های زیست‌شناختی متفاوت زن و مرد است. منظور از ویژگی‌های زیست‌شناختی، بُعد ژنتیکی، فیزیولوژی، هورمونی و تکاملی است. از منظر این نظریه، طبیعت زن و مرد متفاوت است و دارای صفات زیست‌شناختی متمایز هستند بدون این‌که نیرو‌های محیطی و وضعیت اقتصادی – اجتماعی روی رفتار جنسیتی تاثیری داشته باشند.
نظریۀ سوم، رویکرد زیستی-اجتماعی، یک رویکرد تعامل‌نگر به موضوع است که در آن طبیعت و تربیت هر دو در تحول جنسیت ایفای نقش می‌کنند. این نظریه معتقد است هنگامی که جنس مونث یا مذکر بیولوژیکی متولد می‌شود، برچسب‌زنی‌های اجتماعی و بر‌خوردهای متفاوت با دختران و پسران برای هدایت و جهت‌دهی رشد آغاز می‌شود. این نظریه تلاشی برای تلفیق و یک‌پارچه‌سازی تاثیرات طبیعت و تربیت می‌باشد. دو برهۀ زمانی حساس قبل و بعد از تولد و اتفاقاتی که حین این دو برهه رخ می‌دهند تعیین کنندۀ ادراک جنسیتی فرد است.
پیش از تولد: پس از انعقاد نطفه، جنین دارای کروموزوم XX (دختر) یا کروموزوم XY (پسر) می‌شود که تعیین‌کنندۀ هورمون‌های ترشح شده خواهد بود. زیست‌شناسی به همراه ژنتیک به جنین جنسیت بیولوژیکی میدهد.
پس از تولد: والدین و دیگران بر پایۀ جنس زیست‌شناختی کودک به او واکنش نشان داده و برچسب می‌زنند. هنگامی که جنس فرد از طریق آلت تناسلی تعیین شود، تحول جنسیت او آغاز می‌گردد. برچسب‌زنی اجتماعی نوزاد به‌عنوان دختر یا پسر باعث رفتار‌های متفاوت شده که هویت جنسیتی کودک را شکل میدهد. چگونگی رفتار با او به همراه جنس بیولوژیکی، جنسیت کودک را تعیین می‌کند.
جمع‌بندی؛ آیا کلیشه‌های جنسیتی درست‌اند؟
با معنای کلیشه‌های جنسیتی، انواع و نظریات مختلف در‌مورد خاستگاه آن‌ها آشنا شدید. حال در این جمع‌بندی به بررسی صحت و سقم کلیشه‌های جنسیتی می‌رسیم. نظرات متفاوتی در رابطه با صحت این تصورات قالبی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها قابل‌دفاع هستند. فمینیست‌ها و تساوی‌طلبان حقوق زن و مرد طرف‌دار دیدگاه اجتماعی کلیشه‌های جنسیتی هستند. آن‌ها اصرار دارند که ثابت کنند این تفاوت‌ها در ذات این دو جنس ریشه ندارند و همه، باور‌هایی است که جامعه به ما تحمیل کرده؛ بنابراین باید حذف یا اصلاح شوند. اما عده‌ای از پژوهشگران هستند که با انجام آزمایش، درستی بسیاری از کلیشه‌های جنسیتی را ثابت کرده‌اند. حتی طرف‌داران اصلاح کلیشه‌های جنسیتی معترف‌اند که قالب‌های جنسیتی دارای هسته‌هایی از واقعیت هستند. به عبارتی «تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیز‌ها». به‌هر‌حال بحث بین این گروه‌ها به‌سادگی قابل‌حل نیست ولیکن می‌دانیم حداقل بعضی از این کلیشه‌ها حقیقت دارند؛ مثلاً غالب مردان از زنان پرخاشگر‌ترند، و اکثر زن‌ها با دارا‌بودن حساسیت اجتماعی بالاتر، آسان‌تر احساسات و افکار دیگران را متوجه می‌شوند.
امروزه اغلب روان‌شناسان اتفاق‌نظر دارند که زنانگی و مردانگی مفاهیمی پیوستاری (طیفی) هستند. در دو انتهای این پیوستار، زنانگی و مردانگی قرار دارند. اشخاص می‌توانند روی این پیوستار جا‌به‌جا شوند حتی افرادی وجود دارند که ویژگی‌های زنانه و مردانه در آن‌ها تقریباً برابری می‌کند. افراد بر‌حسب موقعیتشان روی پیوستار، ویژگی‌های متناسب زنانه یا مردانه از خود بروز می‌دهند. فراموش نکنیم که در هر کجای این پیوستار که قرار داشته باشیم، ویژگی انسانیت است که همۀ ما را به هم وصل می‌کند.
مراجع
مقدم، مریم. (1397). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر شکل‌گیری کلیشه‌های جنسیتی. پژوهش در هنر و علوم انسانی سال سوم شماره 5. صفحات 104-91
اتکینسون، ریتا و ریچارد، اسمیت ای. ای.، و همکاران (1395) متن کامل زمینۀ روانشناسی هیلگارد. (ترجمۀ براهنی، محمد تقی، بیرشک، بهروز، بیک، مهرداد و همکاران) انتشارات رشد، چاپ اول زمستان 1384
:Kite M.E. Deaux K. & Haines E.L. (2008). Gender Stereotypes. Denmark F.L. & Paludi M.A. (Eds.) Psychology of Women
A Handbook of Issues & Theories (pp. 205-227). Praeger Publishers/Greenwood Publishing Group
https://archive.org/details/psychology-of-women-a-handbook-of-issues-and-theories/page/205/mode/2up
Jones H. (2022, September 8). What Are Gender Stereotypes? Very Well Health
https://www.verywellhealth.com/gender-stereotypes-5323771
McLeoud S. (n.d.). Retrieved 2023, May 1 from
https://www.simplypsychology.org/gender-biology.html
.United Nations Human Rights. (n.d.). Gender stereotyping
https://www.ohchr.org/en/women/gender-stereotyping
Selemin J. (n.d.) What Are Gender Roles and Stereotypes? Retrieved 2023 May 1 from
https://www.webmd.com/sex-relationships/what-are-gender-roles-and-stereotypes
Birmingham City School of Education and Social Work. Gender stereotypes in childhood: what’s the harm? (n.d.) Retrieved 2023 May 3 from
Ayisi D.N. & Krisztina T. (2022). Gender Roles and Gender Differences Dilemma: An Overview of Social and Biological Theories. Journal of Gender, Culture and Society Vol 2. No.1
https://doi.org/10.32996/jgcs.2022.2.1.5
.Henriques G. (2019, July 17). A Simple Way to Understand the Origin of Gender Roles. Psychology Today
.Jussim L. (2018, June 5). "Gender Stereotypes are Inaccurate" if You Ignore the Data. Psychology Today
.Shpancer N. (2018, September 20) Stereotype Accuracy: A Displeasing Truth Psychology Today
https://www.psychologytoday.com/us/blog/insight-therapy/201809/stereotype-accuracy-displeasing-truth
.Storage D. (2021, July 22) The Origins and Content of Gender Stereotypes [video]
Masquesmay G.(n.d.) Sexism. Retrieved on 2023, May 3 from
https://www.britannica.com/topic/sexism
نظر یا دیدگاه خود را، راجع به این نوشته در این محل درج نمایید.